Tác giả Nguyễn Quang Dy, Chuyên gia nghiên cứu quốc tế mới gửi
cho trang blog tôi bài viết này. Xin đưa lên cả lên fb để bạn bè
cùng chia sẻ. (NV)
-----
G-20
Osaka Summit và bàn cờ Mỹ-Trung
Nguyễn
Quang Dy
Chuyện gia nghiên cứu quốc tế
G-20 được chính thức thành lập từ năm 1999,
chiếm 85% nền kinh tế thế giới. G-20 gồm nhóm 7 nước công nghiệp phát triển
(G-7) là Mỹ, Nhật, Đức, Pháp, Anh, Ý, Canada, sau đó
thêm Nga (G-8). Sau này, có thêm 12 nước khác tham gia G-20 là Australia, Trung
Quốc, Ấn Độ, Hàn Quốc, Indonesia, Argentina,
Brasil, Mexico, Nam Phi, Saudi Arabia, Thổ Nhĩ Kỳ, và EU. Vì vậy, cũng
có người nói G-20 là kết tinh của hai nhóm G-7 và G-77.
Từ năm 2008, G-20 đồng thuận mở rộng hợp tác về tài chính-tiền
tệ và họp theo cơ chế summit. G-20 không
có Ban thư
ký mà ghế chủ tịch luân phiên hàng năm
giữa các thành viên được chọn từ nhóm các nước khu vực khác nhau. Ghế chủ tịch
là một phần của nhóm quản trị gồm 3 thành viên luân phiên (gọi là Troika). Chủ
tịch đương nhiệm năm 2019 là Nhật (nước chủ nhà) lập ra ban thư ký lâm thời
trong nhiệm kỳ của mình để phối hợp công việc và tổ chức các cuộc họp của G-20.
Vai trò của Troika nhằm đảm bảo hoạt động liên tục của G-20.
Đúng 11 giờ ngày 28/6/2019, thủ tướng Nhật Shinzo
Abe đã khai mạc G-20 Osaka summit 2019, với sự tham gia của các nguyên thủ/lãnh
đạo 20 nền kinh tế phát triển và mới nổi trên thế giới. Khách mời gồm 8 quốc
gia (trong đó có Việt Nam), và lãnh đạo của Liên Hợp quốc (UN), Quỹ Tiền
tệ quốc tế (IMF), và Ngân hàng Thế giới (WB). Sau khi dự G-20 Thủ tướng Việt
Nam nguyễn Xuân Phúc đến thăm Nhật Bản theo lời mời của Thủ tướng Abe. Sau khi
dự G-20, Tổng thống Trump đến thăm Hàn Quốc và bất ngờ đến khu phi quân sự (Bàn
Môn Điếm) gặp ông Kim Jong-un “để chào và bắt tay” mà không cần chuẩn bị nhiều.
G-20
Osaka Summit và Mỹ-Trung
Trong diễn văn khai mạc G-20 Osaka, Thủ tướng
Abe nhấn mạnh 3 vấn đề quan trọng hiện nay là mậu dịch tự do và công bằng (free
and fair trade), kinh tế kỹ thuật số (digital economy), và xử lý các vấn đề môi
trường một cách sáng tạo. Nhưng đối đầu Mỹ-Trung và khủng hoảng Iran như đám
mây đen đang ám ảnh thế giới, nên 3 vấn đề mà ông Abe đặt ra có thể bị lu mờ
trước các cuộc gặp tay đôi bên lề G-20 Osaka (như cuộc gặp Trump-Tập).
Hội nghị G-20 Summit tại Osaka 2019 dự kiến
kết thúc vào chiều 29/6, thông qua tuyên bố chung, sau đó Thủ tướng Abe với tư
cách chủ tọa sẽ chủ trì họp báo để thông báo kết quả. Nhưng cũng giống G-20
Summit tại Buenos Aires 2018, cuộc gặp Trump-Tập (29/6/2019) là sự kiện quan
trọng nhất thu hút sự chú ý của dư luận, với thỏa thuận “nối lại đàm phán”
(back on track). Theo học giả Cheng Li (Brookings), ông Trump và Tập đều chịu
sức ép nên cả hai đều cần có tiến bộ và thỏa thuận giải quyết tranh chấp thương
mại.
Trong khi ông Trump muốn nhân dịp này ép
Trung Quốc tiếp tục đàm phán thương mại như là một “thắng lợi” của Mỹ, thì ông
Tập cũng muốn nhân dịp này thuyết phục Mỹ tiếp tục bán linh kiện điện tử (chips)
cho Huawei, như một thắng lợi của Trung Quốc. Nói cách khác, tuy đây là trò
chơi “vừa đánh vừa đàm”, hai bên đều cần thỏa thuận dù tạm thời, nên chắc không
ai ngây thơ (naïve) tin rằng xung đột lợi ích chiến lược Mỹ-Trung đã chấm dứt.
Lập trường hai bên còn rất khác nhau và không
có lý do để hai bên thay đổi lập trường vào lúc này. Ông Tập nhấn mạnh Trung
Quốc “thành tâm” (sincere) nhưng đàm phán phải “công bằng” (equality) và “tôn
trọng lẫn nhau” (mutual respect). Trung Quốc thỏa thuận nhập thêm nhiều hàng Mỹ
để giảm thâm hụt thương mại, và Mỹ thỏa thuận không tăng thêm thuế nhập khẩu (300
tỷ USD) như Trump dọa. Nhưng hai bên không có ngay một văn bản thỏa thuận để ký
tại G-20, nên thỏa thuận đàm phán tiếp chỉ là kế hoãn binh (truce) khoảng 2-3
tháng để xoa dịu căng thẳng (cooling-off period). Trong cuộc đàm phán kéo dài
80 phút (29/6) có các cố vấn chủ chốt của Trump như Robert Lighthizer (đại diện
thương mại), Mike Pompeo (ngoại trưởng), Steven Mnuchin (bộ trưởng tài chính), Peter
Navarro (cố vấn thương mại).
Nhưng Trump có một nhân nhượng đáng kể và bất
ngờ là cho phép các công ty công nghệ Mỹ tiếp tục bán linh kiện điện tử (chips)
cho tập đoàn Huawei (nếu linh kiện đó không ảnh hưởng lớn đến an ninh quốc
gia). Trên thực tế, nhân nhượng này đã đảo ngược lệnh cấm vận của Bộ Thương mại
Mỹ (tháng trước) đối với Huawei vì “những hoạt động đe dọa đến an ninh quốc gia”.
Nếu cấm vận có hiệu lực, Huawei có thể mất khoảng 30 tỷ USD doanh thu trong năm
nay, và xô đẩy Mỹ-Trung vào một cuộc chiến tranh lạnh mới về công nghệ.
Theo Ely Ratner (CNAS/CFR), “đây là hưu chiến tạm thời…Nó
không giải quyết được các vấn đề cơ bản là trung tâm của cuộc tranh chấp”. Nhiều nghị sỹ của hai đảng đã lên tiếng phản
đối quyết định của Trump cho các công ty Mỹ tiếp tục bán chips cho Huawei. TNS
Marco Rubio nói: “Nếu Tổng thống Trump đồng ý đảo ngược lệnh trừng phạt Huawei,
thì ông ấy mắc sai lầm tai hại” (catastrophic mistake)... Điều này sẽ phương
hại đến uy tín của Chính quyền vì đã cảnh báo về mối đe dọa của Huawei…Nay còn ai
còn tin họ nữa”.
Quyết định của Trump về Huawei lập
tức dẫn đến phản ứng chính trị tại Washington. Theo TNS Charles Schumer (Senate
Minority Leader), “Huawei là một trong vài đòn bẩy để Mỹ ép Trung Quốc phải thay
đổi hành vi thương mại. Nếu Tổng thống Trump lùi bước (backs off) thì sẽ phương
hại lớn đến khả năng làm thay đổi hành vi thương mại của Trung Quốc”. (Trump allows US firms to sell technology to Huawei after G-20 talks with
Xi, David
Lynch, Damian Paletta, David Nakamura, Simon Denyer, Washington Post, June 29,
2019).
Tại cuộc họp báo (ngày 29/6), khi Trump được hỏi là ông nhận
được gì từ Trung Quốc để đánh đổi lại nhân nhượng về Huawei, Trump nói Trung
Quốc đồng ý mua thêm nhiều nông sản Mỹ, nhưng không đưa ra con số cụ thể hay
cam kết nào của Trung Quốc. Trước đây Trump đã nhiều lần nói như vậy trong khi
các trại chủ Mỹ vẫn phàn nàn. Việc Trump thường thay đổi như vậy làm nhiều
người Mỹ đặt câu hỏi vậy mục tiêu tối hậu của Mỹ là gì. Theo Aaron Friedberg (Princeton
University), “đã có sự điều chỉnh lớn để đối đầu với Trung Quốc. Nhưng nơi bất ổn
nhất chính là Tổng thống, vì Trump thay đổi thất thường (run hot and cold). Câu
hỏi đặt ra là Trump quan tâm đến đâu về các vấn đề không phải thương mại”.
Đàm phán thương mại tác động lớn đến kinh tế của cả hai nước
và có hệ quả chính trị đối với Trump, nên ông đã chuẩn chi 20 tỷ USD cho các
trại chủ nhằm ngăn chặn họ phản ứng. Theo Bộ Nông nghiệp Mỹ, tình hình xuất
khẩu thực phẩm của Mỹ đã giảm 7% từ tháng 10/2018 đến tháng 4/2019 so với
cùng kỳ năm trước. Xuất khẩu của Mỹ sang Trung Quốc
trong 4 tháng đầu 2019 đã giảm 20.8% so với cùng kỳ năm trước, trong khi nhập
khẩu từ Trung Quốc giảm 12.8% tương ứng. Riêng xuất khẩu thịt gà giảm 10% và xuất
khẩu đậu tương giảm 32% (từ 15 tỷ USD xuống còn 10 tỷ USD). Nên nhớ đậu tương
là sản phẩm chủ yếu của mấy tiểu bang đã ủng hộ Trump (như Iowa, Illinois,
Ohio, Nebraska). Chắc Trump lo nếu không ép được Trung Quốc mua đậu tương thì ông
sẽ mất nhiều phiếu trong bầu cử sắp tới.
Việc hưu chiến không đánh thuế tiếp để tiếp
tục đàm phán là một tiến triển tích cực cho thị trường (trong ngắn hạn), nhưng
hưu chiến không có nghĩa là cuộc chiến kết thúc. Thuế nhập khẩu trị giá hàng
trăm tỷ USD vẫn còn nguyên, và hai bên phải đàm phán để thỏa thuận. Nói cách
khác, đây chỉ là hưu chiến tạm thời giữa hai siêu cường kinh tế, chứ không phải
là giải pháp lâu dài cho cuộc chiến đang làm ảnh hưởng đến kinh tế toàn cầu.
Trump đã nói với báo chí lúc kết thúc hội
nghị G-20 tại Osaka rằng không đánh thuế thêm (new taiffs) nhưng vẫn giữ nguyên
thuế cũ (existing duties): “Tôi hứa ít nhất lúc này, chúng ta không bỏ thuế
đánh vào hàng Trung Quốc, nhưng chúng ta không đánh thuế thêm (300 tỷ USD).
Việc hoãn binh này là kết quả đàm phán 80 phút ngày 29/6, nhằm vạch ra lộ trình
đàm phán tiếp. Nó gần giống thỏa thuận Trump-Tập tại G-20 Buenos Aires Summit
2018.
Cũng như Trump, Tập Cận Bình cần hưu chiến để
hoãn binh, vì kinh tế Trung Quốc bị ảnh hưởng nặng nề. Tăng trưởng kinh tế chỉ
còn khoảng 6%, chứng khoán sụp đổ và dòng tiền tháo chạy khỏi Trung Quốc khi dân
chuyển tiền ồ ạt ra nước ngoài. Các nhà đầu tư nước ngoài đang rời Trung Quốc
và chuyển sang các nước lân cận (như Ấn độ, Việt Nam, Malaysia). Nạn thất
nghiệp và lạm phát là hai vấn đề đau đầu đang gây áp lực chính trị đáng kể cho ông
Tập, trong khi vòng vây đang xiết chặt về công nghệ đánh vào Huawei và hàng trăm
công ty khác, có thể làm tê liệt sức sản xuất và phát triển công nghệ của Trung
Quốc.
Dư luận cho rằng Trung Quốc đã giành được
thắng lợi ngắn hạn (a short-term success) và hai bên đạt được một giải pháp tạm
được (second-best solution). Trung Quốc muốn Mỹ bỏ toàn bộ thuế, nhưng lại
không muốn cải tổ mô hình kinh tế dựa trên doanh nghiệp nhà nước và bao cấp
công nghiệp (industrial subsidies). Trong khi đó, Mỹ muốn duy trì mức thuế (broad
tariffs) lên hàng hóa Trung Quốc trong nhiều tháng hay nhiều năm. Vì vậy, thỏa
thuận này không rõ ràng, kết cục không đảm bảo, còn nhiều bất định
(uncertainty) nên sự khác biệt có thể làm trật đường ray quá trình đàm phán bất
cứ lúc nào (A China US Trade Truce Could Enshrine a
Global Economic Shift, Keith Bradsher, New York Times, June 29, 2019).
G-20
Osaka Summit và Việt nam
Báo WSJ trích
dẫn số liệu Hải quan Việt Nam cho thấy hàng nhập từ Trung Quốc và xuất sang Mỹ
tăng mạnh (trong 5 tháng đầu 2019), chứng tỏ có sự trung chuyển (transshipment)
để tránh thuế. Cụ thể, máy tính và hàng điện tử của Việt Nam xuất sang Mỹ tăng
71,6% (lên 1,8 tỉ USD), gấp 5 lần so với tốc độ xuất khẩu trên toàn thế giới, trong
khi hàng nhập từ Trung Quốc (cùng danh mục) tăng 80,8% (lên 5,1 tỉ USD), gấp 4 lần
tốc độ nhập khẩu trên toàn thế giới. Trong khi đó, máy móc và thiết bị từ Việt
Nam xuất sang Mỹ tăng 54,4% (lên 1,7 tỉ USD) so với mức tăng 6,7% trên toàn cầu,
và hàng nhập từ Trung Quốc trong cùng thời gian tăng 29,2% (lên 5,7 tỉ USD),
gấp 2 lần tốc độ đã được báo cáo. (American
Tariffs on China Are Being Blunted by Trade Cheats, Chuin-Wei
Yap, Wall Street Journal, June 26, 2019).
Gần đây, Hải quan và Biên phòng Mỹ đã
xác định được việc trung chuyển bất hợp pháp nhiều hàng hóa Trung Quốc vào Mỹ qua
một số nước như
Việt Nam, Malaysia và Philippines. Không lâu sau khi báo WSJ đưa tin trên, ông Trump đã công
kích Việt Nam bằng những lời lẽ gay gắt trong cuộc phỏng vấn trực tiếp trên kênh
Fox Business Network (26/6/2019): “Việt Nam lợi dụng chúng ta còn tệ hơn Trung
Quốc…Việt Nam gần như là kẻ lạm dụng tồi tệ nhất trong số tất cả mọi người” (It's almost the
single worst abuser of everybody).
Tuy Việt Nam không phải là nước duy nhất bị
ông Trump công kích, nhưng tuyên bố này không phải là ngẫu nhiên. Ông Trump có
thể dọa, nhưng không loại trừ khả năng Mỹ có thể đánh thuế cao lên hàng Việt
Nam (như trước đây Mỹ đã từng đánh thuế cao lên thép và nhôm). Nhiều người thắc
mắc tại sao lâu nay ông Trump có vẻ ưu ái Việt Nam nhưng nay lại lên án mạnh
như vậy? Có nhiều khả năng ông Trump vừa được báo báo đầy đủ hơn về thực trạng
hàng hóa Trung Quốc được tuồn quá nhiều qua Việt Nam để gắn mác “Made in Vietnam”
trước khi được trung chuyển sang Mỹ, nhằm tránh thuế quan cao hơn của Mỹ gần
đây.
Theo
điều tra của báo Tuổi Trẻ (24/6/2019), Công ty Điện
tử Asanzo đã bị phát giác nhập khẩu các bộ phận và linh kiện hàng hóa từ Trung
Quốc, và bóc tem xuất xứ để thay nhãn “Made In Vietnam” (nhằm tránh thuế nhập khẩu
vào Mỹ). Trước khi đi Nhật dự họp G-20, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã yêu cầu điều
tra xác minh vụ việc và báo cáo kết quả (trước 30/7/2019). Ngày 27/6/2019, người
phát ngôn Bộ Ngoại Giao Việt Nam cũng lên tiếng “Chính phủ Việt Nam kiên quyết
ngăn chặn và sẽ xử lí nghiêm các hành vi gian lận thương mại, hàng hóa nước
ngoài lấy danh nghĩa hàng Việt Nam để xuất khẩu sang thị trường khác… Tổng cục
Hải quan Việt Nam đang có những bước đi cụ thể để ngăn chặn hành vi này”.
Tuy các phản ứng trên của Việt Nam
là cần thiết, nhưng dư luận cho rằng quá ít và quá muộn (too little too late),
vì tình trạng gian lận thương mại nói trên đã xẩy ra từ lâu, được cảnh báo
nhiều lần, và Asanzo chỉ là “phần nổi của tảng băng chìm”. Sẽ là sai lầm tai
hại nếu người Việt chủ quan nghĩ rằng Mỹ đang cần Việt Nam (là đối tác khu vực)
nên sẽ châm chước bỏ qua cho các hành vi gian lận thương mại nói trên. Ông
Trump không chỉ công kích Việt Nam mà còn công kích các đồng minh lớn như Đức
và Nhật (trước họp G-20).
Việt Nam nên coi cảnh báo này của Trump là
nghiêm trọng vì bối cảnh đối đầu Mỹ-Trung còn kéo dài, để tránh bị mắc kẹt vào
cuộc chiến thương mại chưa có hồi kết (vừa đánh vừa đàm). Việt Nam nên tuyên bố
ngay kế hoạch nhập khẩu thêm hàng hoá Mỹ để giảm thâm hụt thương mại, và có
biện pháp hữu hiệu ngăn chặn việc hàng Trung Quốc tuồn qua Việt Nam để trung
chuyển sang Mỹ. Nếu để các công ty gian lận thương mại trục lợi trước mắt, sẽ làm
tổn hại đến lợi ích quốc gia lâu dài, vì họ chỉ “thấy cây mà không thấy rừng”.
Trước chuyến thăm Mỹ sắp tới của lãnh đạo nhà
nước, Việt Nam cần điều tra và phạt nặng những sai phạm của Asanzo (và các công
ty khác) để nâng cao uy tín với Mỹ về thương mại, đồng thời tăng cường hợp tác
với Mỹ để nâng cao việc kiểm soát và tôn
trọng sở hữu trí tuệ. Việt Nam cần xem lại chính
sách đầu tư FDI chọn lọc hơn, và khuyến khích sinh viên du học Mỹ vì hiện
nay nhiều sinh viên Trung Quốc đang bị Mỹ cấm. Về lâu về dài, để tránh xung đột
thương mại với Mỹ, Việt Nam cần đổi mới thể chế để có một nền kinh tế thị
trường thật sự, và hỗ trợ khu vực kinh tế tư nhân phát triển một cách lành mạnh.
Theo chuyên gia kinh tế Phạm Đỗ Chí (BBC,
27/6/2019), Việt Nam nên mua thêm hàng hóa Mỹ để giảm lệ thuộc vào Trung
Quốc, và cần soạn ngay một sách trắng về xuất khẩu trong 5 năm qua (A White
Book on Vietnam’s exports to the US in the last 5 years) để giải thích về thực trạng
xuất khẩu của Việt Nam sang Mỹ (như iphone Samsung) vì giá trị thực sự của Việt
Nam chỉ có 5-10% (thấp hơn nhiều so với con số thống kê chính thức).
Việt Nam cần làm ngay hai việc đó, trước chuyến
thăm chính thức của lãnh đạo Nhà nước, vì người Mỹ không biết rõ chuyện này (kể
cả các chuyên gia và chính khách). Ông Trump nói Việt Nam mua nhiều than của West
Virginia khiến “ông vui”, cũng như mua nhiều máy bay Boeing và lập đường bay
thẳng sang Mỹ. Việt Nam nên mua xe hơi Mỹ, thiết bị y tế, và nông sản Mỹ như
đậu tương, thịt gà, thịt bò và thịt lợn, để gây thiện cảm với Mỹ.
Lời
cuối
Theo Robert Kaplan, Trung
Quốc không muốn Mỹ rút khỏi Trung Đông. Nếu Mỹ sa lầy ở Trung Đông, sẽ giúp
Trung Quốc dễ kiểm soát Biển Đông và cạnh tranh với Mỹ tại Indo-Pacific. Trung
Quốc sẽ rất hài lòng nếu Mỹ đánh Iran và sa lầy tại đó, nên chắc Washington sẽ
không dại như vậy. EU cũng không muốn cuộc khủng hoảng Iran sẽ bùng nổ. Mỹ
chẳng được gì nếu mất thời gian và nguồn lực can thiệp vào Syria. Ấn Độ và Đài
Loan quan trọng hơn nhiều so với Syria và Afganistan. Nếu Trung Quốc thống trị được
Đài Loan, họ sẽ thống trị Biển Đông. Vì vậy, Mỹ nên triển khai trên nhiều mặt
trận khác như thế giới mạng, quan hệ kinh tế, hải quân, và ngoại giao, mà không
cần đến chiến tranh. Quan hệ Mỹ-Trung quá rộng lớn và phụ thuộc lẫn nhau, nên
đừng sa vào xung đột quân sự tại một khu vực. (America Must Prepare for the Coming Chinese Empire, Robert Kaplan,
National Interest, June 17, 2019).
Nhìn toàn cục, Việt Nam tuy thuận lợi trong
quá trình nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược với Mỹ (nhân chuyến thăm cấp
cao sắp tới), nhưng vẫn còn rủi ro. Điều quan trọng nhất là phải chấn hưng đất
nước bằng cải cách thể chế và kiểm soát quyền lực. Trong bối cảnh Mỹ và đồng
minh tăng cường hợp tác tuần tra FOPOP với tầm nhìn Indo-Pacific, Việt Nam cần tiếp
tục ủng hộ tự do lưu thông hàng hải tại Biển Đông. Về lâu dài, điều đó là thiết
yếu để bảo vệ chủ quyền và không gian sinh tồn của mình tại khu vực này, nhằm
khai thác dầu khí và hải sản trong chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển
(theo nghị quyết 36-NQ/TW).
Tham khảo
1. America Must Prepare for the Coming Chinese Empire, Robert Kaplan,
National Interest, June 17, 2019
2. Xi Jinping’s Trade Conundrum: Why the Chinese Leader
Isn’t About to Back Down, Christopher Johnson, Foreign Affairs, June 20, 2019
3. American
Tariffs on China Are Being Blunted by Trade Cheats, Chuin-Wei Yap, Wall Street Joural, June 26,
2019
4. Trump says trade talks “back on track” after meeting Xi, Kevin Liptak,
CNN, June 28, 2019
5. Trump allows US firms to sell technology to Huawei
after G-20 talks with Xi, David Lynch, Damian Paletta, David Nakamura, Simon
Denyer, Washington Post, June 29, 2019
6. America and China resume talks in a bid to end their trade war, Economist, June 29, 2019
7.
A China-US Trade Truce Could Enshrine a Global
Economic Shift, Keith Bradsher, NYT, June 29, 2019
8. Winners and losers in Trump’s big China trade announcement, WP,
June 30, 2019
NQD. 30/6/2019
