Bài mới của Nhà nghiên cứu độc lập về Quan hệ Quốc tế NGUYỄN QUANG DY mới gửi cho chủ blog. (Nguyễn Vĩnh Blog)
-----
Đài
Loan là cục xương khó nuốt
Tác giả: Nguyễn
Quang Dy
“Kẻ nhân nhượng cho cá
sấu ăn với hy vọng nó sẽ ăn thịt mình cuối cùng” (an appeaser is someone who feeds a crocodile hoping it will
eat him last – Churchill).
Gần
đây, câu hỏi Trung Quốc có đánh chiếm Đài Loan không và bao giờ, làm giới
nghiên cứu đau đầu và dư luận lo ngại, nhưng vẫn chưa có lời giải thỏa đáng, và
các giả thuyết vẫn chưa rõ ràng. Trong thế giới “hậu chiến tranh lạnh” (Mỹ-Xô)
hay “chiến tranh lạnh kiểu mới” (Mỹ-Trung), yếu tố “bất định” (uncertain) và
“khó lường” (unpredictable) ngày càng tăng, làm cho điều chỉnh chiến lược thời
Trump và thời Biden vẫn chưa hoàn chỉnh.
Trung Quốc muốn gì
Cố
tổng thống Nixon trước khi mất đã ví Trung Quốc như “Frankenstein”. Trung Quốc đã
trỗi dậy mạnh mẽ và quyết đoán không chỉ vì ý chí của chính họ, mà còn được Mỹ
và đồng minh khuyến khích và nhân nhượng (appeasement). Qua mấy đời tổng thống
Mỹ, họ đã ngộ nhận về Trung Quốc và theo đuổi chủ trương “can dự” (engagement).
Trong khi Obama “tránh rủi ro” (risk aversion) thì Biden “mập mờ chiến lược”
(strategic ambiguity).
Hai
năm qua, Mỹ đã sa vào khủng hoảng y tế do đại dịch Covid-19 làm tám mươi vạn
người chết, và khủng hoảng chính trị mà đỉnh điểm là vụ chiếm nhà Quốc Hội (6/1/2021).
Tập Cận Bình đã tranh thủ thời cơ củng cố quyền lực, mà đỉnh điểm là “nghị quyết
lịch sử” được Trung Ương 6 thông qua, không chỉ khẳng định quyền lực của Tập
như “Hoàng đế Trung Hoa, mà còn tăng cường áp lực ở Biển Đông và eo biển Đài
Loan để nắn gân Mỹ.
Tại cuộc họp Trung Ương 6 (khóa 19),
với sự hỗ trợ của Chủ tịch Quốc hội Lật Chiến Thư, Tập Cận Bình đã áp đảo được
tiếng nói phản kháng và kiểm soát được tình hình. Nhưng theo nhà bình luận chính trị Ngụy Kinh Sinh (24/11/2021), thì
đó chỉ là tuyên truyền bên ngoài, còn bên trong tranh luận rất gay gắt. Vụ 500
ý kiến phản đối đã đẩy đấu tranh quyền lực bên trong “cái hộp đen” Trung Quốc
lên cao trào mới. Nói cách khác, Tập Cận Bình muốn nâng một tảng đá nhưng
tảng đá đó lại đập vào chân ông ta, nên tiến thoái lưỡng nan.
Các chuyên gia cho rằng Tập Cận Bình đã chuẩn bị hậu trường để trở thành “Hoàng đế Trung Hoa” một khóa nữa (vào năm 2022), nên ông có thể muốn chinh phục Đài Loan làm viên ngọc cho “vương miện của mình”. Nếu chiến tranh lạnh kiểu mới kèm theo “chiến tranh nóng” thì Đài Loan là nơi dễ xảy ra nhất. Tuy xung đột là rủi ro, nhưng Tập Cận Bình cho rằng lúc này là cơ hội tốt nhất, hơn là chờ mười năm nữa. (Will Xi move on Taiwan? History warns he might: Niall Ferguson, Mikio Sugeno, Nikkei Asia,
Trong
một cuốn sách mới xuất bản, David Shambaugh (George Washington University) đánh
giá lại năm lãnh đạo đã dẫn dắt Trung Quốc từ 1949 đến nay. Đó là Mao Trạch
Đông (1949-1976), Đặng Tiểu Bình (1979-1989), Giang Trạch Dân (1989-2002), Hồ
Cẩm Đào (2002-2012), và Tập Cận Bình (2012-đến nay). Tuy chặng đường dẫn Tập
Cận Bình đến khóa thứ 3 có vẻ rộng mở, nhưng đằng sau hậu trường, những người
chống đối suy nghĩ khác. (China Leaders:
from Mao to now, David Shambaugh, Polity Press, October 2021).
Chính
sách của Tập Cận Bình đang gây tranh cãi. Khi Đại hội 20 càng gần, thì căng
thẳng về chính trị ngày càng cao. Từ đầu năm đến nay, lãnh đạo Đảng đã thanh
trừng lực lượng cảnh sát, an ninh, viện kiểm sát, và trấn áp những nhà tư bản
lớn (như Jack Ma). Nhiều người coi “nghị quyết lịch sử” mới được thông qua là
một bước cốt yếu để đưa Tập Cận Bình vào “ngôi đền của Đảng”. Trong khi người
Trung Quốc lo lắng về Tập Cận Bình tập trung quá nhiều quyền lực, thì các lãnh
đạo trẻ hơn thất vọng vì thiếu chuyển giao quyền lực.
Theo Elbridge Colby (nguyên phó trợ lý bộ trưởng bộ quốc phòng dưới thời Trump),
Trung Quốc đã dành 25 năm qua để xây dựng quân đội hiện đại nhằm đánh chiếm Đài
Loan, nên họ có thể hành động vào năm 2025. Để tránh xung đột, Mỹ phải hành
động nhanh hơn và ưu tiên giúp Đài Loan tăng cường năng lực quốc phòng để răn
đe Bắc Kinh. Mỹ cần thay thế chủ trương “mập mờ chiến lược” bằng cam kết mạnh hơn
với Đài Loan. (The Fight for Taiwan Could Come Soon, Elbridge
Colby, Wall Street Journal, October 27, 2021).
Đô đốc Philip Davidson
(nguyên tư lệnh vùng Indo-Pacific) cho rằng Trung Quốc chưa sẵn sàng chiếm Đài
Loan trước năm 2027, và không có bằng chứng nào cho thấy họ định “đánh úp”
(sneak attack). Trung Quốc hy vọng gây áp lực ngày càng mạnh về ngoại giao,
kinh tế, và quân sự với Đài Loan sẽ giúp Quốc Dân Đảng (thân Bắc Kinh) giành thắng
lợi trong bầu cử tổng thống vào năm 2024. Nhưng, nếu phó tổng thống Lại Thanh Đức
(thân Mỹ) thắng thì Trung Quốc có thể buộc phải chọn giải pháp quân sự. (Taiwan is safe until at least 2027, but with
one big caveat, Derek Grossman, Nikkei Asia, November 10, 2021).
Sau
cuộc gặp Mỹ-Trung đầy kịch tính ở Anchorage
(19/3), hai bên đều muốn giảm nhiệt bằng một cuộc gặp cấp cao. Tiếp theo điện
đàm giữa Biden và Tập (9/9) Jake Sullivan (cố vấn an ninh quốc gia) gặp Dương Khiết
Trì (phụ trách đối ngoại) tại Thụy Sỹ (26/10) để thu xếp cuộc gặp cấp cao (15/11).
Hội đàm kéo dài ba tiếng rưỡi, tuy trao đổi nhiều chủ đề khác như thương mại và
nhân quyền, nhưng Đài Loan vẫn là chủ đề nóng nhất.
Tuy
trước mắt (bên ngoài) hai bên có vẻ hạ nhiệt vì Biden và Tập là “bạn cũ”, nhưng
về lâu dài (bên trong) mâu thuẫn vẫn còn nguyên. Trong
khi Biden nhấn mạnh sự cần thiết phải thiết lập “một số đảm bảo thông thường” để
tránh hiểu lầm dẫn đến xung đột ngoài ý muốn, Tập Cận Bình không có một thỏa hiệp
đáng kể nào. (Biden
and Xi Discuss Taiwan Trade and Human Rights: Live Updates, New
York Times, November 16, 2021).
Gần đây, quan điểm về Trung Quốc của
Úc đã thay đổi nhiều và phân hóa sâu sắc. Theo Peter Jennings (ASPI Executive
Director), “bảo vệ Đài Loan là sống còn đối với an ninh của Úc”, và “còn quá
sớm để chịu đầu hàng Trung Quốc”. Nhưng Huge White (Lowy Institute) lại cho
rằng phải tránh chiến tranh vì cái giá của chiến tranh cao hơn nhiều so với
phải sống dưới trật tự khu vực do Trung Quốc dẫn đầu. Đó là một quan điểm trái
chiều. (Too soon to be waving the White
flag on China, Peter Jennings, ASPI, November 24, 2021).
Paul
Keating (cựu thủ tướng Úc) cũng cho rằng lập trường chính thức của Úc không nên
giúp Đài Loan vì đó là “vấn đề nội bộ” của Trung Quốc. Keating không chỉ ngộ nhận
về “nhân nhượng”, mà còn bi quan về sự thay thế. Nhân nhượng được đề xuất nhằm tránh
xung đột, tuy trong trường hợp Đài Loan không dễ xảy ra. (Paul
Keating may be the Grand Appeaser but is he wrong? Simon Cotton, Lowy
Interpreter, 24 November 2021).
Đài Loan và Biển
Đông
Trong bối cảnh đó, Đài Loan và Việt
Nam vẫn lo ngại “lịch sử sẽ lặp lại” nếu Mỹ-Trung thỏa thuận riêng sau lưng họ.
Đó có thể là lý do Việt Nam vẫn chưa vội nâng cấp quan hệ với Mỹ lên “đối tác
chiến lược”, nhưng là lý do để Nhật và Việt Nam nâng quan hệ đối tác chiến lược
sâu rộng lên một “cấp độ mới”. Tại cuộc
gặp cấp cao ở Tokyo (23/11) giữa thủ tướng Nhật Fumio Kishida và thủ tướng Việt
Nam Pham Minh Chính, hai bên đã ra tuyên bố chung “cực lực phản đối những ý đồ
đơn phương thay đổi nguyên trạng tại khu vực”.
Theo một báo cáo của CNAS (26/10), Trung Quốc
có thể chiếm đảo Ba Bình (Taiping hay Pratas) tại Biển Đông và biến nó thành
một tiền đồn. Mỹ không chỉ cần bảo vệ Đài Loan, mà còn phải ngăn xung đột leo
thang ra ngoài Biển Đông. Các nhà phân tích cho rằng Mỹ có thể chơi trò “chọi
gà” (chicken game) với Trung Quốc tại Ba Bình, nhưng thiếu Nhật hỗ trợ thì Mỹ
và Đài Loan yếu thế, làm Lầu Năm Góc khó xử. (In
Taiwan war game, few good options for US to deter China, Dan Lamothe,
Washington Post, October 26, 2021).
Trong cuốn sách “Hindsight, Insight, Foresight: Thinking
about Security in the Indo-Pacific (do Alexander Vuving chủ biên và APCSS xuất
bản (9/2020), Vuving lập luận rằng Biển Đông tuy có thể gặp nguy hiểm, nhưng
khó rơi vào “bẫy Thucydides” như giáo sư Graham Allison cảnh báo, vì Biển Đông
theo luật chơi “chọi gà” (chicken game) chứ không theo luật chơi “thế lưỡng nan
của người tù” (prisoner’s dilemma) . Nói cách khác, nếu Đài Loan cũng theo luật
chơi “chọi gà” như Biển Đông thì cũng có thể tránh được “bẫy Thucydides”.
Đây không phải là lần đầu tiên Trung Quốc
đe dọa Đài Loan. Trong cuộc khủng hoảng eo biển Đài Loan lần trước (1995-1996) Mỹ
đã triển khai hai nhóm tác chiến tàu sân bay tới khu vực, buộc Trung Quốc phải
xuống thang. Tổng thống Thái Anh Văn đã tuyên bố, “Đài Loan đứng trên tuyến đầu
của cuộc tranh chấp toàn cầu giữa nền dân chủ và nền độc tài. Nếu Đài Loan thất
bại, thì đó sẽ là một thảm họa cho hòa bình và dân chủ. (Taiwan and the Fight for Democracy, Tsai Ing-wen, Foreign Affairs, November/December
2021).
Kurt Campbell (Asia-Pacific
Coordinator) phát biểu tại Institute of Peace (19/11) đã nhấn mạnh, “Ấn Độ là
một đối tác chủ chốt” (a key fulcrum player) trên trường quốc tế và “Việt Nam
là một quốc gia thiết yếu” (a critical swing state) tại Indo-Pacific. Ấn Độ và
Việt Nam đứng đầu danh sách các nước thiết yếu sẽ định hình tương lai Châu Á”. Lãnh
đạo Mỹ và Việt Nam cần làm quen, và chia sẻ tầm nhìn chiến lược thực sự”. (India and Vietnam will define the future of Asia, says Kurt Campbell, Ken
Moriyasu, Nikkei, November 20,
2021).
Theo Derek Grossman (RAND’s senior defense
analyst), trong khi chính quyền Joe Biden có thể tiếp tục đà tích cực trong
quan hệ song phương với Việt Nam, thì vẫn chưa rõ Hà Nội muốn điều gì cụ thể từ
Washington để giúp họ đối phó với Bắc Kinh một cách hiệu quả. Trong khi cố gắng
cân bằng giữa hai siêu cường, Việt Nam tuy muốn tăng cường quan hệ an ninh quốc
phòng nhưng còn ngại “đối tác chiến lược” với Mỹ. (What Does Vietnam Want from the US in the South China Sea? Derek Grossman,
Diplomat, January 4, 2021).
Thay
lời kết
Tóm lại, Trung Quốc không bao giờ từ bỏ ý đồ
thâu tóm Đài Loan vì “lợi ích cốt lõi”, kể từ khủng hoảng Kim Môn, Mã Tổ (1958)
đến khủng hoảng eo biển Đài Loan (1995-1996). Trong khi Trung Quốc trỗi dậy
thành một siêu cường, thì Đài Loan cũng đã phát triển thành một cường quốc hiện
đại bậc trung. Đài Loan là một cục xương khó nuốt hơn nhiều so với Hong Kong,
không chỉ vì nó có tiềm lực kinh tế và quân sự đáng kể, mà còn được Mỹ, Nhật và
các nước đồng minh khác bảo vệ, vì những lợi ích sống còn trong khu vực.
Nếu Mỹ quyết tâm bảo vệ Đài Loan thì phải
tăng cường khả năng “răn đe kết hợp” (integrated deterrence), và điều chỉnh chủ
trương “mập mờ chiến lược” để giúp Đài Loan đối phó hiệu quả hơn với Trung
Quốc. “Mập mờ chiến lược” không đem lại “ổn định chiến lược”, mà chỉ duy trì “khoảng
lặng trước một cơn bão”. Washington đã điều chỉnh chiến lược dưới thời Trump,
và nay tiếp tục điều chỉnh chiến lược dưới thời Biden. Nhưng quá trình điều
chỉnh chiến lược của Washington để đối phó với Bắc Kinh đến nay vẫn chưa hoàn chỉnh.
Bắc Kinh gia tăng sức ép với Đài Loan chủ yếu
để nắn gân Mỹ và củng cố quyền lực của Tập. Nếu muốn đánh úp Đài Loan họ không
cần “rung cây dọa khỉ” như “bên miếng hố chiến tranh” (brinkmanship). Biden gặp
Tập (15/11) trước khi Mỹ có Chiến lược An ninh Quốc gia (NSS) và Chiến lược
Quốc phòng (NDS). Đã mười tháng qua, nhóm đặc nhiệm liên ngành của Ely Ratner vẫn
chưa soạn xong chiến lược đối phó với Trung Quốc. Trong ván cờ lớn Mỹ-Trung,
hai bên vẫn đang chơi cờ thế (hedging) tại eo biển Đài Loan và Biển Đông.
Tài
liệu tham khảo
1. What Does
Vietnam Want from the US in the South China Sea? Derek Grossman,
Diplomat, January 4, 2021
2. Will Xi move on Taiwan? History warns he might: Niall Ferguson, Mikio Sugeno, Nikkei Asia,
China
Leaders: from Mao to now, David
Shambaugh, Polity Press, October 2021
4. In Taiwan war game,
few good options for US to deter China, Dan Lamothe, Washington Post, October
26, 2021
5. The
Fight for Taiwan Could Come Soon, Elbridge
Colby, Wall Street Journal, October 27, 2021
6. Taiwan
is safe until at least 2027, but with one big caveat, Derek Grossman,
Nikkei Asia, November 10, 2021
7. Biden
and Xi Discuss Taiwan Trade and Human Rights: Live Updates, New York Times, November 16, 2021
8. India and Vietnam will define the future of Asia, says Kurt Campbell, Ken
Moriyasu, Nikkei Asia, November 20, 2021).
9. Too
soon to be waving the White flag on China, Peter Jennings, ASPI, November
24, 2021
10. Paul Keating may be
the Grand Appeaser but is he wrong? Simon Cotton, Lowy Interpreter, November 24,
2021
11. Taiwan and the Fight for Democracy, Tsai Ing-wen, Foreign Affairs, November/December
2021
NQD. 27/11/2021
